Niedawne incydenty z obiektami latającymi na polskim niebie przypomniały, że współczesne konflikty zbrojne potrafią błyskawicznie przekroczyć granice państw. W takiej rzeczywistości państwo zobowiązane jest do zabezpieczenia środków transportu, dzięki którym wojsko utrzyma mobilność i podtrzyma łańcuchy logistyczne. Ustawa o obronie Ojczyzny – następca ustawy o powszechnym obowiązku obrony – przewiduje instytucję tzw. świadczeń rzeczowych, czyli czasowego lub trwałego oddania do dyspozycji Sił Zbrojnych określonych składników majątku, w tym samochodów. Dla milionów właścicieli pojazdów rodzi to praktyczne pytania: kto, kiedy i na jak długo może zostać zobligowany do przekazania auta, a także jak wygląda procedura i wysokość odszkodowania.

Czy i na jakiej podstawie państwo może przejąć pojazd

Prawo do dysponowania prywatnym mieniem w stanach zagrożenia regulują w Polsce przepisy działu VII ustawy o obronie Ojczyzny. Artykuły od 626 do 638 opisują „nakładanie obowiązku świadczeń rzeczowych”, czyli decyzji administracyjnych, na mocy których pojazd musi zostać udostępniony wojsku lub innym uprawnionym formacjom. Akt prawny działa zarówno w czasie pokoju – podczas ćwiczeń mobilizacyjnych czy klęsk żywiołowych – jak i w razie ogłoszenia stanu wojny. Decyzję wydaje wojskowe centrum rekrutacji (dawniej WKU) po uzgodnieniu z wojewodą; określa ona konkretną datę, miejsce dostarczenia oraz okres wykorzystania samochodu.

Choć potocznie mówi się o „konfiskacie”, ustawodawca kładzie nacisk na charakter czasowy: pojazd co do zasady ma wrócić do właściciela w stanie niepogorszonym z wyjątkiem normalnego zużycia. Trwałe przejęcie wchodzi w grę jedynie wówczas, gdy wojskowi rzeczoznawcy uznają, że przywrócenie do użytku cywilnego jest ekonomicznie nieopłacalne.

Kto znajduje się na pierwszej linii mobilizacyjnej

Siły Zbrojne prowadzą ewidencję, w której pojazdy grupowane są według kategorii – od ciężkich zestawów naczepowych, przez autobusy i ciągniki rolnicze, aż po samochody osobowe zdolne do jazdy w terenie. Kolejność powołań nie jest przypadkowa i opiera się na ocenie przydatności logistycznej:

1. Przedsiębiorstwa transportowe – TIR-y, autokary i busy są kluczowe przy przerzucie ludzi oraz zapasów. Firmy spedycyjne zazwyczaj otrzymują pierwsze decyzje, ponieważ dysponują flotą przystosowaną do długich tras i wysokich przebiegów.

2. Jednostki samorządowe i przedsiębiorstwa użyteczności publicznej – śmieciarki, pługo-piaskarki czy cysterny mogą wspierać wojska inżynieryjne i logistykę zaplecza.

3. Rolnicy i firmy budowlane – ciągniki, maszyny gąsienicowe oraz sprzęt do robót ziemnych ułatwiają budowę umocnień i dróg tymczasowych.

4. Osoby prywatne – dopiero gdy zasoby firm nie wystarczą, centrum rekrutacji może skierować decyzję do indywidualnego właściciela. W praktyce chodzi głównie o auta terenowe, pick-upy lub busy o DMC do 3,5 tony, zdolne do przewożenia sprzętu i żołnierzy.

Procedura, odwołania i rekompensaty

Adresat decyzji otrzymuje zawiadomienie listem poleconym z pouczeniem o prawie wniesienia zażalenia do Szefa Centralnego Wojskowego Centrum Rekrutacji w terminie 14 dni. W dalszej kolejności możliwa jest skarga do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Wniesienie środka zaskarżenia nie wstrzymuje jednak wykonania obowiązku, o ile organ nie postanowi inaczej.

Za okres użytkowania pojazdu przysługuje ekwiwalent wyliczany według stawek Ministra Obrony Narodowej, uwzględniających klasę pojazdu, przebieg i ceny rynkowe wynajmu. W razie uszkodzenia armia pokrywa koszty naprawy w autoryzowanym serwisie, a przy zniszczeniu wypłaca odszkodowanie odpowiadające średniej wartości rynkowej z dnia wydania decyzji. Wypłata następuje w ciągu 30 dni od zatwierdzenia protokołu rzeczoznawcy wojskowego.

Jak przygotować flotę na potencjalne świadczenia rzeczowe

Eksperci rekomendują przedsiębiorcom prowadzenie bieżącej dokumentacji stanu technicznego, aby w razie przejęcia łatwo wykazać zużycie i wartość pojazdu. Posiadanie aktualnej wyceny i fotografii ułatwia późniejszą likwidację szkód. Kierowcy powinni umieścić w kabinie komplet dokumentów – dowód rejestracyjny, kartę pojazdu, instrukcję obsługi – ponieważ ich brak może opóźnić zwrot auta lub wypłatę ekwiwalentu.

Na poziomie strategicznym firmy mogą rozważyć dywersyfikację floty oraz wprowadzenie zapisów kontraktowych pozwalających przenieść wykonanie usług na podwykonawców w razie mobilizacji. Analogiczne rozwiązania wprowadziły choćby przedsiębiorstwa logistyczne w Niemczech i we Francji, gdzie podobne ustawodawstwo funkcjonuje od dekad. Dla osób prywatnych kluczowe jest śledzenie korespondencji i zachowanie terminów odwoławczych – pominięcie odbioru przesyłki nie uchyla obowiązku przekazania pojazdu.

Wnioski płynące z doświadczeń międzynarodowych

Analiza rozwiązań przyjętych w krajach NATO wskazuje, że świadczenia rzeczowe są standardowym narzędziem planowania obronnego, lecz stosuje się je ostrożnie i zwykle krótkotrwale. USA korzystają z ustawy Defense Production Act głównie w obszarze przemysłu, natomiast Norwegia i Szwecja utrzymują katalog „Totalforsvaret”, obejmujący m.in. samochody terenowe i łodzie rybackie. W każdym z tych państw decydujące znaczenie ma jasny system kompensacyjny, który minimalizuje opór społeczny i zapewnia szybkie odtworzenie zdolności cywilnych po zwrocie sprzętu. Praktyka pokazuje, że przejrzystość i terminowe rekompensaty są równie ważne jak same przepisy uprawniające wojsko do przejęcia pojazdów.